วิถีชีวิตล้านนา

วัฒนธรรมการนอนล้านนา

วัฒนธรรมการนอนล้านนา การนอนหมายถึงการเอนกายลงนอนที่แนวราบซึ่งจะหลับหรือไม่ก็ตามเรื่องของการนอนชาวล้านนามีวัฒนธรรมในการนอนหลายประการทั้งพฤติกรรมในการนอนบริเวณที่ควรนอนบริเวณหรือสถานที่ที่ไม่ควรนอนตลอดจนความเชื่ออื่นๆอีกมากมาย พฤติกรรมในการนอนโบราณสั่งสอนมาแต่ปางบรรพ์ไว้อาทิคำกล่าวว่า อย่านอนเหล้นดาบอย่าคาบนมเมีย คือเวลานอนไม่ควรนำของมีคมอย่างดาบมาเล่นเพราะอาจเกิดอันตรายได้เสมอ ความหมายแฝงคืออย่าวางใจหรือเลินเล่อต่อท่าทีของศัตรูส่วนอย่าคาบนมเมียนั้นท่านหมายถึงว่าอย่ามัวแต่ลุ่มหลงมัวเมาอยู่กับกามคุมจนไม่มีเวลาปฏิบัติภารกิจอื่น อย่านอนกินข้าว เหตุผลคงเป็นเพราะอาการนอนนั้นคงไม่เหมาะที่จะรับประทานเพราะสรีระไม่พร้อมที่จะรับอาหารเข้าสู่ร่างกายคำกล่าวนี้มักมีการขู่เด็กๆว่าถ้านอนกินข้าวจะกลายเป็นงู กินข้าวแล้วนอนผีปันพรวันเจ็ดเทื่อ คำกล่าวนี้หลายท่านเข้าใจว่าเป็นคำสำนวนที่มีความหมายเชิงประชดประชันว่ากินอิ่มแล้วเอาแต่นอนสบายไม่ยอมทำงานผีจะสาปแช่งวันละเจ็ดครั้งแต่อันที่จริงแล้วคำว่า “ผี” โบราณหมายถึง “เทวดา”“ผีให้พร” คือเทวดาให้พรเพราะฉะนั้นจึงแปลความหมายว่ากินข้าวแล้วควรพักผ่อนก่อนลงมือทำงานสุขภาพจะแข็งแรงเหมือนได้รับพรจากเทวดาวันละเจ็ดครั้งเพราะถ้าลงมือทำงานทันทีสุขภาพจะทรุดโทรมเร็วก่อนวัยอันควร หื้อดักเมื่อกินข้าวหื้อดักเมื่อเข้านอน คำกล่าวนี้มีเหตุผล อย่างน้อยสองประการกล่าวคือประการแรกขณะทานข้าวเมื่อส่งเสียงผีตามอยได้ยินจะรู้ตำแหน่งและจะมาแย่งกินทำให้อาหารสิ้นเปลืองหรือหากมีเสียงดังตอนเข้านอนผีอาคันตุกะคือสัมภเวสีจะรู้ตำแหน่งที่นอนอาจมาทำร้ายได้ประการที่สองไม่ว่าผีร้ายหรือคนร้ายเมื่อทราบตำแหน่งขณะกินข้าวหรือเข้านอนจะถือโอกาสทำร้ายเพราะคำว่า"ข้าว"หรือ"เข้า"เป็นคำที่เหมาะสมที่จะกระทำร้ายได้โดยสะดวกคือเข้าสิงก็สะดวกยิงก็เข้าแทงหรือฟันก็เข้าไม่ว่าจะมีเครื่องรางหรืออาคมขลังเป็นเข้าทั้งนั้นแม้กระทั่งคุณไสยที่มีคนมุ่งร้ายปล่อยมาก็เข้าสู่ร่างกายโดยไม่มีสิ่งใดขวางกั้นได้ อย่านอนเอาตีนไปทางหัว คืออย่านอนในลักษณะเอาเท้าชี้ขึ้นทิศหัวนอนเอาหัวลงมาปลายที่นอนเพราะสิ่งที่เคารพนับถือตลอดจนเทวดาที่คุ้มครองอยู่หัวนอนลักษณะการนอนเช่นนี้แสดงว่าไม่เคารพสิ่งศักดิ์สิทธิ์ประจำตัวไม่เคารพแม้กระทั่งตัวเองดังนั้นหากผู้ใดมีพฤติกรรมการนอนเช่นนี้ย่อมไม่มีสิ่งศักดิ์สิทธิ์คุ้มครองรักษา อย่านอนเบ่นหัวไปทางเหนือแลวันตก ชาวล้านนาเชื่อว่าทิศเหนือเป็นทิศแห่งความตายที่เรียกว่า “ทิศผีตาย” เป็นทิศสีดำมีท้าวกุเวรหรือท้าวเวสสุวัณณ์เจ้าแห่งผีสถิตอยู่สังเกตได้ว่า กองฟอน(ล้านนาเรียก “เตาเอ่า”)ทุกป่าช้าจะหันด้านหัวศพไปทางทิศเหนือส่วนทิศตะวันตกเป็นทิศแห่งการตกต่ำทิศแห่งการอำลาและสูญสิ้นจึงมีข้อห้ามว่าอย่านอนหันหัวไปทิศเหนือเละทิศตะวันตก ยิงนอนซ้ายชายนอนขวา เป็นคติความเชื่อที่มีมาแต่โบราณว่าผู้หญิงต้องนอนด้านซ้ายผู้ชายต้องนอนด้านขวา เป็นต้น บริเวณที่ควรนอน ในเคหสถานควรนอนใน “ห้องหอเฮือนคำ” คือห้องนอนหรือบริเวณเติ๋นคือบริเวณโล่งที่เสมอกับห้องนอนและหากเป็นนอกเคหสถานควรนอนในที่จัดไว้สำหรับเป็นที่นอน บริเวณที่ไม่ควรนอน สถานที่หรือบริเวณที่ไม่ควรนอนโบราณกำหนดไว้ดังปรากฎในเอกสารโบราประเภทพับสาวัดศรีโคมคำอำเภอเมืองจังหวัดพะเยาว่า “อันบ่ควรนอนมีหนทางหลวง๑ทางแยก๑ที่เกาะดอนซาย๑ป่าช้า๑ที่ท้าวพระยา๑ที่พระเจ้าที่พระสังฆะเจ้า๑พื้นเยียข้าว๑เรือนแม่กำลัง๑ที่อันท่านเหล้นพันธนันนึ่งแล” แปลความว่าสถานที่ที่ไม่ควรนอนได้แก่ทางเส้นใหญ่ทางแยกเกาะดอนทรายป่าช้าที่อันท้าวพระยาผู้มีอำนาจอยู่อาศัยที่อันเป็นที่ประทับของพระพุทธเจ้าที่นั่งที่นอนของพระสงฆ์ใต้ถุนยุ้งข้าวบ้านเรือนหรือที่อยู่ของโสเภณีและบริเวณที่เป็นบ่อนการพนันหนทางหลวงเป็นที่สัญจรของสรรพสิ่งทั้งมนุษย์และอมนุษย์ ยิ่งเป็นทางแยกก็ยิ่งเป็นที่สัญจรขวักไขว่มีทั้งสิ่งดีและสิ่งไม่ดีชุมนุมกันอยู่เกาะดอนทรายก็เช่นกันย่อมมีสิ่งทั้งเป็นมงคลและอัปมงคลไหลมาตามน้ำแล้วมารวมกันอยู่ส่วนป่าช้าเป็นที่รวมพลของผีทั้งปวง บริเวณทั้งหมดดังกล่าวจึงไม่เหมาะสำหรับเป็นสถานที่อันควรนอนด้านที่อยู่ของท้าวพระยาผู้มีอำนาจเป็นที่อันเต็มไปด้วยอันตรายจากอำนาจอาชญาของท้าวพระยาและบริเวณที่ถูกจัดให้เป็นที่ประทับของพระบรมศาสดาหรือที่อยู่ของพระสงฆ์เป็นสถานอันสูงส่งไม่ควรนอนที่อันเป็นสถานอโคจรได้แก่บ้านเรือนหรือที่รับแขกของหญิงโสเภณีบ่อนการพนันทุกชนิดย่อมไม่เหมาะที่จะเป็นที่หลับนอน ข้อมูลจากหนังสือร้อยสาระสรรพล้านนาคดีเล่มที่3เขียนโดยอาจารย์สนั่นธรรมธิ

ว่าว

ว่าว ว่าวเป็นเครื่องเล่นชนิดหนึ่งทำด้วยกระดาษสำหรับปล่อยให้ลอยไปตามลมทั้งนี้ว่าวในล้านนามี2ประเภทคือชนิดที่ใช้สายเชือกยึดไว้ให้ดึงตัวสูงขึ้นไปในอากาศเรียกว่าว่าวหรือว่าวลมและชนิดที่ทำเป็นถุงรับความร้อนจากควันไฟเพื่อพยุงให้ลอยขึ้นไปในอากาศได้ได้เรียกว่าวฅวั่นว่าวรมหรือว่าวฮมและตอนหลังมักมีผู้เรียกว่าโคมลอย ว่าวฅวันว่าวรม(อ่าน“ว่าวฮม”แต่ก็มีผู้ออกเสียงเป็น“ว่าวลม”และเขียนว่าวลมอีกด้วย)เป็นเครื่องเล่นที่ต้องทำกันอย่างจริงจังเพราะต้องลงทุนและทำในรูปแบบที่ละเอียดมิฉะนั้นว่าวจะบขึ้นคือไม่ยอมลอยขึ้นไปในอากาศ ว่าวฅวันนิยมทำกันอยู่2แบบคือว่าวสี่แจ่งคือว่าวที่ทำเป็นทรงสี่เหลี่ยมและว่าวมนคือว่าวที่ทำเป็นทรงมนทางด้านหัวและด้านท้าย ว่าวสี่แจ่ง ว่าวสี่แจ่งที่นิยมทำกันนั้นจะใช้กระดาษว่าวคือกระดาษสีที่เนื้อบางแน่นและเหนียวโดยใช้กระดาษว่าวนี้จำนวน36แผ่นมาต่อกันเข้าเป็นหกด้านคือด้านข้างทั้งสี่รวมทั้งด้านบนและล่างด้านละ6แผ่นส่วนที่สำคัญที่สุดของว่าวนี้ก็คือด้านปากในการทำปากว่าวนั้นให้พับครึ่งกระดาษสองครั้งเพื่อหาจุดศูนย์กลางนำเอาเชือกหรือด้ายมาวัดจากจุดศูนย์กลางไปหาขอบกระดาษแบ่งเชือกออกเป็นสามส่วนยกมาใช้เพียงส่วนเดียวแล้วแบ่งเป็นสามส่วนอีกครั้งหนึ่งแล้วตัดสามส่วนนั้นให้เหลือเพียงสองส่วนเพื่อเป็นความกว้างของปากว่าวตัดกระดาษออกเป็นวงกลมให้มีขนาดย่อมกว่าปากว่าวเล็กน้อยจากนั้นนำเอาไม้ไผ่ยาวประมาณ1.20เมตรมาเหลาเป็นเส้นกลมขนาดประมาณครึ่งเซนติเมตรแล้วขดเป็นวงกลมตามขนาดที่กำหนดและผูกยึดไม้ขอบปากว่าวแล้วพับกระดาษขึ้นมาปิดด้วยกาวหรือแป้งเปียกด้านก้นของว่าวสี่แจ้งนั้นจะทำจุกไว้ตรงกลางเพื่อที่จะใช้ไม้ส้าว(ไม้ที่มีขนาดยาว)สอดไว้ในตอนรมด้วยควันเมื่อจะปล่อยว่าวทั้งนี้สล่าหรือช่างบางคนอาจไม่ทำหมงหรือจุกดังกล่าวก็ได้เมื่อได้ส่วนปากและส่วนก้นเรียบร้อยแล้วก็จะนำกระดาษในแต่ละด้านมาต่อขึ้นรูปเป็นว่าวสี่แจ่ง ว่าวมน ว่าวมนคือว่าวทรงมนนั้นนิยมใช้กระดาษว่าวอย่างน้อย64แผ่นสำหรับทำส่วนปากและก้นอย่างละ12แผ่นส่วนด้านข้างนั้นจะต้องใช้กระดาษ40แผ่นด้วยกันหากจะทำให้ใหญ่กว่านี้จะต้องทำให้ได้สัดส่วนที่ลงตัวกันได้พอดี สำหรับผู้ที่เกิดในปีเสีดหรือปีจอ(ปีหมา)นั้นตามธรรมเนียมชาวล้านนาถือว่าชูธาตุหรือครั้งที่วิญญาณมาปฏิสนธินั้นจะพักอยู่ที่เจดีย์จุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์เสียก่อนดังนั้นผู้ที่เกิดในปีเส็ด(ปีหมา)จะถือว่าพระธาตุประจำปีเกิดของคนคือพระธาตุเจ้าจุฬามณีเมื่อเดินทางไปไหว้พระธาตุปีเกิดของตนไม่ได้ก็มักทำว่าวให้นำเครื่องสักการะของตนไปแทนโดยจัดทำสะทวง(อ่าน"สะตวง")คือกระบะบัตรพลีซึ่งบรรจุเครื่องบูชาต่างๆผูกไปกับปากว่าวด้วยและต่อมาก็มีผู้จัดทำกระบะบัตรพลีเช่นเดียวกันฝากไปกับว่าวเพื่อเป็นการสะเดาะเคราะห์ของตนก็มี ทั้งนี้พบว่ามักจะมีการเขียนที่กระดาษปะไว้ที่บริเวณปากว่าวมีใจความทำนองในที่ว่าบอกชื่อและที่อยู่ของเจ้าของว่าวเหตุผลในการทำว่าวครั้งนั้นและอาจบอกให้นำป้ายดังกล่าวไปรับเงินรางวัลจากเจ้าของว่าวก็มีวาระที่จะปล่อยว่าวหรือรมว่าว(อ่าน"ฮมว่าว")นั้นคือในวันยี่เพง(อ่าน"ญี่เป็ง")คือวันเพ็ญเดือนยี่ซึ่งตรงกับวันเพ็ญเดือนสิบสองของไทยภาคกลางพอถึงเวลาสายน้ำค้างแห้งแล้วชาวบ้านจะทำสะทวง(อ่าน"สะตวง")คือกระบะบัตรพลีขนาดเล็กบรรจุเครื่องพลีกรรมห้อยไว้ที่ปากของว่าวโดยกล่าวเป็นสองนัยว่าเพื่อไปบูชาพระธาตุเกศแก้วจุพามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์และบ้างก็ว่าเพื่อส่งเคราะห์ให้ลอยไปเสียชาวบ้านมักจะนำว่าวไปรมหรือปล่อยที่ลานหน้าวิหาร ว่าวไฟ ว่าวไฟเป็นเครื่องเล่นที่ปล่อยให้ลอยด้วยหลักเดียวกันกับว่าวรมหรือว่าวควันเพียงแต่จะปล่อยว่าวไฟกันเฉพาะในกลางคืนเท่านั้นวิธีทำว่าวไฟก็เหมือนกับการทำว่าวรมเพียงแต่ว่าวไฟจะมีส่วนปากใหญ่กว่าว่าวรมเท่านั้น ในปัจจุบัน(พ.ศ.๒๕๓๙)พบว่ามีวิธีการทำว่าวไฟง่ายขึ้นกว่าเดิมโดยใช้กระดายว่าวเพียง๑๒แผ่นติดกาวต่อกันเป็นทรงกระบอกส่วนปากนั้นใช้ไม้ไผ่ยาวประมาณ๑.๕เมตรกว้างประมาณครึ่งเซนติเมตรเหลาให้มีส่วนแบนเล็กน้อยขดเป็นวงกลมขนาดเท่ากับด้านล่างของว่าวไฟเมื่อติดเข้ากับขอบล่างดังกล่าวแล้วก็พับกระดาษจากส่วนปากขึ้นประมาณเซนติเมตรเพื่อปิดทับขอบไม้ไผ่ส่วนหัวของว่าวไฟจะใช้กระดาษว่าว๒แผ่นตัดให้เป็นวงกลมต่อเข้ากับส่วนปลายของส่วนปลายเข้าแล้วนำไปตากแดดให้แห้งก็เป็นอันเสร็จเรื่องการทำตัวว่าวไฟ ส่วนแหล่งพลังงานในการยกว่าวไฟให้ลอยขึ้นนั้นแต่เดิมใช้ขี้ย้าคือชันทำเป็นแท่งกลมหรือทรงกระบอกขนาดประมาณหนึ่งกำมือยาวประมาณหนึ่งศอกซึ่งเรียกว่าตวย-ว่าวไฟหมงขี้ย้าแกนกลางหรือกระบองแล้วใช้ลวดมัดให้ฅวยว่าวไฟโผล่เหนือลวดที่มัดสองส่วนและจัดให้ดุ้นชันดังกล่าวไว้ตรงกึ่งกลางของปากว่าวโดยให้ท่อนนั้นหงายขึ้นเมื่อจะปล่อยว่าวไฟนั้นก็ให้นำเอาว่าวไฟที่มีดุ้นชันมัดไว้แล้วนั้นมาวางเอนไว้เมื่อจุดดุ้นซันมีไฟลุกขึ้นแล้วก็ให้ค่อยๆยกว่าวไฟตั้งขึ้นเพื่อให้ส่วนปากของว่าวครอบเอาความร้อนจากดวงไฟไว้ทั้งหมดเมื่อจุดไฟได้ระยะหนึ่งแล้วอากาศภายในว่าวจะร้อนและเบากว่าภายนอกทำให้ว่าวลอยขึ้นสู่อากาศได้ กล่าวกันว่าว่าวตวันหรือว่าวไฟที่ตกลงในที่ดินหรือบนบ้านของผู้ใดผู้นั้นก็มักจะโชคร้ายเพราะถือว่าเจ้าของว่าวดังกล่าวปล่อยเคราะห์ของตนไปกับว่าวดังกล่าวนั้น แด่ปัจจุบันความเชื่อดังกล่าวลดน้อยลงแล้วเพราะมีผู้นิยมปล่อยว่าวควันและว่าวไฟเป็นจำนวนมากในโอกาสต่างๆโดยเฉพาะการปล่อยว่าวไฟนั้นนิยมปล่อยกันทุกโอกาสเช่นงานฉลองปีใหม่งานฉลองวันคล้ายวันเกิดฯลฯโดยสามารถหาซื้อหรือสั่งซื้อว่าวไฟได้จากแม่ค้าในตลาดวโรรสจังหวัดเชียงใหม่ปัจจุบันนิยมเรียกหรือเรียกเพราะไม่รู้ตามแบบภาคกลางโดยเรียกว่าววันว่า"โคมลอย"และเรียกว่าวไฟว่า"โคมไฟ"ทั้งๆที่"โคม"แปลว่าเครื่องใช้ที่ให้แสงสว่างทั้งนี้การที่คิดว่าว่าวตวันและว่าวไฟเป็นของเล่นที่เป็นมรดกสืบเนื่องกันมานานแล้วนั้นน่าจะไม่ถูกต้องเพราะกรรมวิธีการผลิตกระดาษของล้านนายังไม่สามารถผลิตกระดาษที่บางและเหนียวได้กระดาษสาซึ่งผลิตได้ในล้านนานั้นแม้จะบางก็จริงแต่ก็มีรูพรุนไปคลอดทั้งแผ่นจนไม่มีทางที่จะอุ้มความร้อนหรือควันไว้ได้นานหากจะผลิตกระดาบไม่ให้มีรอยรั่วก็จะต้องทำให้มีลักษณะหนาอย่าง"กระดาษหนังสา"ซึ่งไม่อาจนำมาทำว่าวควันหรือว่าวไฟได้เพราะมีน้ำหนักมากจนเกินไปดังนั้นหากจะมีการสันนิษฐานแล้วก็น่าจะเป็นไปได้ ข้อมูลจาก:สารานุกรมวัฒนธรรมภาคเหนือเล่ม12