สวยดอก

สวยดอก คือกรวยดอกไม้ ใช้เป็นที่บรรจุเครื่องใช้ที่แสดงความเคารพบูชาหรือการยกย่องแก่ผู้รับ สวยดอกนั้นเป็นบรรจุภัณฑ์ที่กะทัดรัดประเกทที่ใช้เพียงครั้งเดียว แทนที่จะใช้บรรจุภัณฑ์ขนาดใหญ่อย่างพานหรือภาชนะอื่น เช่น ใช้ประกอบกับเครื่องไทยทาน การนิมนต์พระ การไหว้ครู การเชิญหมอพื้นบ้านรักษาโรค การเลี้ยงผี การกล่าวแช่ง และแม้กระทั่งการแสดงความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยาที่ตายจากกันสวยดอกจะประกอบด้วยสวยหรือกรวยซึ่งจะทำจากชิ้นใบตองเย็บเป็นทรงกรวยเรียวแหลมที่ส่วนก้น ส่วนด้านปากนั้นผายเปิด ยาวจากก้นถึงปากประมาณ ๘-๑- นิ้ว ปากกรวยมีเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ ๒-๓ นิ้ว ภายในกรวยใส่ข้าวตอกดอกไม้ ธูปและเทียน โดยให้ดอกไม้ ธูปและเทียนโผล่พ้นปากกรวย ทั้งนี้ ดอกไม้ที่ใช้บรรจุในสวยมักจะเปีนดอกไม้ที่ขึ้นอยู่ตามบ้าน เช่น ดอกพุด ดอกหางนกยูง ดอกพวงทองและแม้กระทั่งใบโกสนก็ใช้บรรจุในสวยดอกได้ สวยดอกอาจเรียกตามลักษณะเป็น ๒ ชนิดคือ สวยธรรมดา และสวยกาบ

ชาวล้านนาใช้สวยดอกในวิถีชีวิตสีบทอดกันมาอย่างยาวนาน และพบว่ามีการใช้สวยดอกในโอกาสต่างๆ เช่น

1. ใช้ในการไหว้ครู

ก่อนจะมีการประกอบพิธีกรรมบางอย่างหรือก่อนจะใช้วิชาอาคมความรู้ต่างๆ ผู้ประกอบพิธีมักจะทำพิธีไหว้ครู ซึ่งเรียกว่าขึ้นขันตั้ง และเครื่องบูชาครูจะต้องมีสวยดอกประกอบอยู่ด้วยเสมอ ซึ่งขันตั้งในพิธีแต่ละอย่างจะมีจำนวนสวยดอกและเครื่องบูชาอื่น ๆ ที่ใช้จะกำหนดจำนวนตามขันครูหรือพานเครื่องคำนับครู บางขันกำหนดจำนวน ๘ คือมีของบูชาอย่างละ ๘ ซึ่งจำนวนสวยดอกก็จะมี ๘ สวย บางขันมีกำหนดว่าเป็นขัน ๑๒ ขัน ๑๖ หรือชัน ๓๒ เป็นต้นนอกจากนี้ยังพบว่าผู้ปกครองนักเรียนมักทำสวยดอกให้บุตรหลาน นำไปไหว้ครูในพิธีไหว้ครูที่โรงเรียนด้วย

2. ใช้ในการแบ่งครู

การแบ่งครู จะทำกันหลังจากที่ครูได้ถ่ายทอดวิชาความรู้ให้ลูกศิษย์หรือฝึกหัดลูกศิษย์จบสิ้นลง โดยจะจัดเตรียมเครื่องบูชาครูและไหว้ครูเค้า (อ่าน "คูเก๊า") คือครูต้นตำรับ สวยดอกจะเป็นเครื่องบูชาที่ขาดไม่ได้ จำนวนของสวยดอกที่ใช้ก็จะกำหนดจำนวนที่แน่นอนตามข้อกำหนดของขันครูแต่ละขันด้วยเช่น ๘, ๑๒, ๑๖, หรือ ๓๒ อันเป็นต้น เมื่อไหว้ครูเสร็จสิ้นลงจะมีการแบ่งเครื่องบูชาทุกอย่างไว้ให้ครูที่ได้ถ่ายทอดวิซาการ

นั้นครึ่งหนึ่งและมอบให้ศิษย์อีกครึ่งหนึ่ง ทั้งสองฝ่ายก็จะนำเครื่องบูชาเหล่านี้ไปวางไว้ในพานบนหิ้งพระที่บ้านของตนต่อไปการแบ่งเครื่องบูชาครูระหว่างศิษย์กับครูดังกล่าวนี้เรียกว่า แบ่งครู

เช่น แบ่งครูปี คือการแบ่งครูของนักเป่าปี เป็นต้น

3. ใช้ในการถวายเครื่องไทยทาน

เครื่องไทยทานต่าง ๆ ที่ชาวบ้านถวายแด่พระสงฆ์นั้นจะมีสวยดอกติดไปกับเครื่องไทยทานเหล่านั้นเสมอ เช่น จะถวาย "สำรับไทยทาน" ๑ สำรับ ก็จะต้องมีสวยดอกอยู่ในสำรับ ๑ สวย หรือถ้าจะถวายกวยสลาก (อ่าน "โก๋ยสะหลาก") ๑ กวย จะต้องมีสวยดอกอยู่ที่ส่วนยอดของกวยสถากนั้น ๑ อัน ซึ่งในการถวายเครื่องไทยทานนี้ ชาวบ้านนิยมถวายเงินหรือธนบัตรด้วย ซึ่งนิยมพับธนบัตรสอดในไม้หนีบที่ทำด้วยไม้ไผ่ปักไว้ในสวยดอก และมักเรียกธนบัตรนี้ว่า ยอด

4. ใช้ในการทานขันเข้าอุทิศให้แก่ผู้ตาย

ขันเข้า คือพานสำรับอาหาร การทานขันเข้า (อ่าน"ตานขันเข้า") อุทิศให้แก่ผู้ตาย ได้แก่ การนำอาหารที่จัดเป็น

สำรับไปถวายแด่พระสงฆ์ โดยระบุเจตนาเจาะจงว่าจะอุทิศหรือทานไปให้ใครในขันเข้าทุกขันจะต้องมีสวยดอกประกอบอยู่ด้วยเสมอและนิยมปฏิบัติดังนี้ คือถ้ามีเจตนาจะถวายขันเข้า ๑ ขันในการถวายเครื่องไทยทานนี้ ชาวบ้านนิยมถวายเงินหรือธนบัตรด้วย ซึ่งนิยมพับธนบัตรสอดในไม้หนีบที่ทำด้วยไม้ไผ่ปักไว้ในสวยดอก และมักเรียกธนบัตรนี้ว่า ยอดอุทิศไปให้ผู้ตาย ๑ คน ก็จะใช้สวยดอกไว้ในขันเข้า ๑ สวย ถ้ามีเจตนาจะถวายทานขันเข้า ๑ ขัน แต่อุทิศไปให้ผู้ตายหลายคนก็จะใส่สวยดอกไว้ในขันข้าวเป็นจำนวนเท่ากับจำนวนผู้ตายตามที่ได้ระบุไว้ในเจตนาทาน

5. ใช้ในการนิมนต์พระ

ในเวลาที่ชาวบ้านจะไปนิมนต์พระนั้น ชาวบ้านจะทำสวยดอก ๑ สวย ไปถวายแด่พระรูปที่ตนประสงค์จะนิมนต์พร้อมทั้งบอกความละเอียดเกี่ยวกับกิจที่นิมนต์พระรูปนั้น เช่นนิมนต์ไปสวดและฉันเช้าในงานขึ้นบ้านใหม่ เป็นต้น

6. ใช้ในการลงอุโบสถ

ในระหว่างพรรษาทุกวันขึ้น ๑๕ ค่ำ และวันแรม ๑๕ ค่ำพระสงฆ์จะเข้าโบสถ์หรือลงโบสถ์ เพื่อทำพิธีสวด ก่อนจะเริ่มสวด พระทุกรูปจะนำสวยดอก รูปละ ๑ สวย ไปใส่รวมกันไว้ในพานเป็นพุทธบูชา สวยดอกที่ใช้ในการลงโบสถ์นี้เรียกว่าสวยโบสถ

7. ใช้ในการเชิญหมอพื้นบ้านไปรักษาโรค

ในเวลาที่ชาวบ้านไปเชิญหมอมารักษาญาติพี่น้องของตนหรือไปขอให้หมอรักษาโรคให้แก่ตนเองนั้น ผู้ไปเชิญจะทำสวยดอก 1 สวยไปมอบให้หมอ และหมอท่านนั้นจะรับสวยดอกไว้ ซึ่งอาจจะเก็บไว้ในขันดอกไม้ (พาน) หรือเหน็บไว้ตามชายคาบ้านก็แล้วแต่ความสะดวก เพียงแต่ต้องเก็บไว้ในที่สูงเท่านั้น การใช้สวยดอกในลักษณะนี้จึงเสมือนเป็นการเชื้อเชิญด้วยความเคารพ

8. ใช้ในการกล่าวแช่ง

ในกรณีที่ชาวบ้านสองคนทะเลาะกันรุนแรง โดยต่างกล่าวหากันว่าเป็นผู้ผิดจนหาข้อยุติไม่ได้ เช่น คนที่หนึ่งกล่าวหาว่าคนที่สองขโมยเงิน คนที่สองปฏิเสธและกล่าวหาคนที่หนึ่งว่ากล่าวร้ายให้ร้ายตน ถ้าทั้งสองต้องการให้เรื่องยุติก็มักจะท้ากันทำพิธีกล่าวแช่งในการกล่าวแช่งนี้คู่กรณีจะทำสวยดอกคนละ ๑ สวยไปกล่าวแช่งกันต่อหน้าพระประธานในวิหาร โดยไปเชิญผู้ที่มีความสามารถในการกล่าวถ้อยคำแช่งมาเป็นผู้กล่าวแช่ง ก่อน

หน้าการกล่าวแช่งนั้น ทั้ง ๒ ฝ่ายจะนำสวยดอกไปไว้บนฐานชุกชีแล้วมานั่งพนมมืออยู่ข้างๆ ผู้กล่าวคำแช่งและให้ผู้กล่าวคำแช่งนั่งอยู่ตรงกลางแล้วกล่าวคำแช่งให้ผู้ผิดมีอันต้องเป็นไปต่าง ๆ จนกระทั่งเสร็จการกล่าวแช่งนั้น

9. ใช้ในพิธีการเลี้ยงผี

ในแต่ละปีเมื่อถึงวันกำหนดตามประเพณีแล้วชาวบ้านจะชุมนุมกันจัดเครื่องเช่นเพื่อบวงสรวง "เทพ" ประจำตระกูลหรือเลี้ยงผีที่กลุ่มสกุลของตนนับถือ ในการจัดเตรียมเครื่องเช่นบูชาบวงสรวงนั้น จะต้องมีสวยดอกประกอบอยู่ด้วยเสมอสวยดอกที่ใช้จะมีจำนวนแตกต่างกันไปตามลักษณะ เช่น เลี้ยงผีหลักเมืองใช้สวยดอก ๑๐๔ สวย เลี้ยงผีขุนน้ำ (ต้นน้ำ) ใช้สวยดอก ๔ สวย เลี้ยงผีปูยำใช้สวยดอก ๑๒ สวย (บางแห่งใช้ ๒๔ สวย บางแห่งใช้ ๓๒ สวย) เป็นต้น

10. ใช้ในการแบ่งผี

ในกรณีที่ชาวบ้านมีการย้ายถิ่นไปอยู่ไกลจากถิ่นฐานเดิมมาก ทำให้ไม่สามารถจะมาทำพิธีเลี้ยงผีร่วมกับญาติพี่น้องในชุมชนเดิมได้ แต่ผู้ที่ย้ายไปอยู่ไกลนั้นมีความความต้องการจะเลี้ยงผี ผู้นั้นอาจจะทำพิธีแบ่งผี จากชุมชนเดิม ไปจัดพิธีเลี้ยงในชุมชนใหม่ที่เขาอาศัยอยู่ ในการแบ่งผีเช่นนี้ ผู้ทำพิธีจะจัดเครื่องบูชาต่าง ๆ เช่น หมาก พลู กล้วย พร้าว และสิ่งที่ขาดไปได้คือ สวยดอก ตามจำนวนที่กำหนด เช่น ๑๒ หรือ๒๔ สวย เป็นต้น ไปบูชาหอศาลผีประจำชุมชนเดิม พร้อมกล่าวอัญเชิญผีไปรับเลี้ยงที่ชุมชนใหม่ของตน

11. ใช้ในการบอกความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยา

ที่ตายจากกันในโอกาสที่สามีภรรยาเสียชีวิตลง สามีหรือภรรยาที่มีชีวิตอยู่มักทำพิธี ปันเข้าตอกดอกไม้ หรือพิธีมอบข้าวตอกดอกไม้ดังกล่าวจะทำดังนี้ คือสามีหรือกรรยาที่มีชีวิตอยู่จะทำสวยดอกขึ้น ๒ สวย และไปขอให้ผู้ทำพิธี 1 คนทำพิธีให้ ผู้ทำพิธีจะนำสวยทั้งสองไปกล่าววาจาต่อหน้าศพในทำนองว่า ผู้ที่ตายไปแล้ว ก็ถือว่าอยู่คนละภพ ขออย่าได้มีความห่วงอาลัยเกี่ยวข้องกันอีกเลย จากนั้นเอาสวยดอก ๑ สวย มอบให้แก่ผู้ตายโดยวางไว้บนโลงศพ อีก ๑ สวยมอบให้แก่สามีหรือภรรยาที่มีชีวิตอยู่

นอกจากการใช้สวยดอกดังกล่าวแล้วยังพบว่าบางท้องที่มีการใช้สวยดอกผูกติดบอกไฟหรือบั้งไฟ และใช้สวยดอกในการบนผี แต่ในบางท้องที่ไม่ใช้สวยดอกในกรณีดังกล่าว เช่นในแถบเชียงใหม่จะมีการนำสวยดอกผูกติดกับบอกไฟแล้วแห่ไปจุด แต่ในแถบลำปางจะไม่ใช้สวยดอก มักใช้เฉพาะดอกไม้หรือพวงมาลัยเท่านั้น ในการบนผีก็เช่นกัน บางแห่งใช้สวยดอกผูกติดกับเครื่องบนผี แต่ในบางแห่ง เช่น แถบลำปางจะไม่ใช้สวยดอก คือจะใช้เฉพาะดอกไม้ธูปเทียนเท่านั้น

ข้อมูลจาก สารานุกรมวัฒนธรรมภาคเหนือ