"ขึด"บนเฮือนล้านนา

ขึดหมายถึงเสนียด จัญไร อัปมงคลการกระทำใดๆที่อยู่ในลักษณะไม่ดีไม่งามหรือไม่ควรกระทำชาวล้านนาเรียกลักษณะนี้ว่าขึดหากฝืนกระทำผู้นั้นจะ “ตกขึด” คือได้รับผลร้ายตามมาในความเชื่อของชาวล้านนานั้นมีหลายประเภทอาทิ เกี่ยวกับวัด สิ่งศักดิ์สิทธิ์ประจำบ้านเมือง สาธารณประโยชน์ ตลาด พื้นที่ทางการเกษตร ต้นไม้ สัตว์ การสร้างที่อยู่อาศัยคนตายและพฤติกรรมโดยทั่วไปเป็นต้น

พฤติกรรมบางอย่างที่ดูจะเป็นสิ่งใกล้ตัวและโยงเกี่ยวกับสถาบันครอบครัวมากขึ้น ได้แก่ขึดที่เกิดขึ้นบนเรือนที่อยู่อาศัยนั่นเอง ในทีนี้จะขอยกเอาเฉพาะ “ขึด” บนเรือนมานำเสนอเป็นลำดับไป

วิถีปฏิบัติบนเรือนของคนล้านนา ส่วนหนึ่งเป็นการไม่ให้ความเคารพยำเกรงต่ออาคารที่อยู่อาศัยข้าวของเครื่องใช้และอาวุโส ส่วนหนึ่งเป็นมารยาท ส่วนหนึ่งเป็นความไม่เหมาะสม และอีกส่วนคือขัดต่อความเป็นปกติวิสัย ดังตัวอย่างต่อไปนี้

          ส่วนแรก เช่น ใช้เท้ากระทืบเชิงบันได เหยียบหรือนั่งหัวบันได ธรณีประตู เตาไฟ เดินกระแทกเท้าบนเรือน ก้าวเท้าข้ามเตาไฟ หม้อ ไฟ สำรับข้าว ใช้เท้าดันฟืนเข้าในเตาไฟ ทุบตีบ้านเรือน ข้าวของ เสื้อผ้า ยืนค้ำหัวผู้ใหญ่ กวาดพื้นให้ลมถึงผู้ใหญ่ ด่าทอผู้ใหญ่ ร้องรำทำเพลง ผิวปาก เล่นดนตรี เคาะถ้วยชาม เครื่องใช้ในครัวให้เกิดเสียงดังบนเรือน ขึดนัก

          ในส่วนที่เป็นมารยาทอย่างการกิน เช่น “กินบกจกกลาง” คือเลือกกินข้าวเฉพาะตรงกลางไหหรือกระติบ กินข้าวทำปากเสียงดังจ๊วบจ๊าบ ยกถ้วยซดน้ำแกง ใช้ช้อนขอดถ้วยแกง ขึดนัก

          ด้านความไม่เหมาะสม เช่น ตากผ้า ตากเครื่องประดับบนหลังคา ตากผ้าทิศหัวนอน ตากผ้าทิศตะวันออกเรือน เหยียบหรือนั่งบนหมอกหมอนหนุนหัว นำเอามุ้งมาห่มนอน เอาชิ้นส่วนของเสื้อมาปะซ่อมผ้านุ่งที่ฉีกขาด ซักผ้าซิ่นกับเสื้อผ้าของพ่อบ้านในภาชนะเดียวกัน เอาของต่ำเช่น รองเท้า ผ้าซิ่น กางเกงหนุนหัวนอนหรือเอาไว้บนหัวนอน ขึดนัก

          ส่วนที่ขัดต่อความเป็นปกติวิสัย ได้แก่ นั่งคาบันได คว่ำหม้อแล้วใช้เป็นที่นั่ง นั่งบนดุมเกวียนล้อเกวียน เอาหม้อที่ใช้นึ่งมาใช้เป็นหม้อแกง เอาเครื่องใช้ในครัวเป็นอาวุธทำร้ายกัน ขึดนัก

          นอกจากนี้ยังมีความเชื่อว่าพฤติกรรมบางอย่างก็ทำให้ตกขึดได้ เช่น นั่งเฝ้าคนนอนหลับ นั่งอาศัยร่มเงาคนอื่น นอนบริเวณที่เป็นแนวตรงกับประตูหรือหน้าต่าง นอนบริเวณที่อยู่ในแนวตรงของขื่อ นอนเวลาพลบค่ำช่วงพระอาทิตย์ตกดิน โยนเด็ก โยนเสื้อผ้าหรือเครื่องประดับขึ้นอากาศ ทะเลาะวิวาทกันแล้วพาลทุบตีทำร้ายสัตว์เลี้ยง เอาสากเคาะปากครก เอาสากครกจุ่มลงในหม้อแกง เอาซี่ไม้กวาดหรือเศษหญ้าคาที่มุงหลังคาจิ้มฟัน เอาช้อน เอาจวักตักข้าวในยุ้งข้าวหรือตักน้ำในลำห้วย นำรูปช้าง เสือ ราชสีห์ นาคและราหูมาไว้ในเรือน ก็ขึดเช่นกัน

          จากตัวอย่างที่กล่าวมา ถ้าผู้ใดฝ่าฝืนประพฤติผิดก็จะได้รับผลที่ไม่พึงปรารถนา เช่น ประสบเภทภัย โรคร้ายรุมเร้า ทรัพย์สินเงินทองร่อยหรอ เกิดถ้อยคดีความสมาชิกในครอบครัวได้รับความเดือดร้อนต่างๆ นานาเป็นต้น จึงต้องมีการแก้ไขด้วยการนิมนต์พระสงฆ์หรือเชิญอาจารย์ประจำหมู่บ้านมาช่วยผ่อนร้ายใก้กลายเป็นดีด้วยการประกอบพิธีกรรม “ส่งขึด” หรือ “ถอนขึด” ตามความเชื่อที่มีมาแต่โบราณกาล

เขียนโดยอาจารย์สนั่น ธรรมธิ